In Tot op de Bodem onderzoeken Jaap van den Biesen & Marvin Hop waarom dingen in Flevoland zijn zoals ze zijn. Want, is hier niet over elke centimeter nagedacht?

Bekijk hier de aflevering van Tot op de Bodem over de Poldertoren:

Het is 1942 als de Noordoostpolder droogvalt. Al vrij snel kwamen er plannen voor een enorme watertoren. In 1950 werd er een prijsvraag uitgeschreven voor de toren. Want hoe moest die eruit komen te zien? Er werd, in een tijd van verzuiling, een voorwaarde gesteld: de Poldertoren moest hoger worden dan alle omliggende kerktorens. Daarmee was de strijd tussen verschillende kerkstromingen om het hebben van de hoogste toren meteen beslecht, was de gedachte.

De Waterleiding Maatschappij Overijssel kreeg de opdracht van het Rijk om de toren te gaan bouwen en er kwamen veel verschillende ontwerpen binnen.

Dit is een overzicht van een aantal ontwerpen: 

Al in 1938 stond vast dat Emmeloord in het midden van de Noordoostpolder moest komen te liggen. In het eerste dorpenplan stond de plek omschreven als ‘Stad A’. In de schetsen van Emmeloord uit 1942 bleek al dat er een centraal plein moest komen met de Poldertoren als oriëntatiepunt. Toen de polder in 1942 droogviel werd daar, in het middelpunt, een stok gezet. Maar was dat wel het midden? Amateurhistoricus Jack van der Werf komt, op basis van onderstaande foto, tot de conclusie dat de toren 75 meter te ver naar links is gebouwd en daarmee dus toch niet precies in het midden van de polder kan staan.

De bewuste foto

Aukje van der Molen van Cultuur Historisch Centrum Noordoostpolder weet het niet zeker. “Ik weet dat Jack van de Werf zegt dat het mogelijk niet zo is”, maar denkt Van der Molen: “Maar gezien de planmatigheid van de Noordoostpolder en dat alles echt bedacht is, kan ik me niet voorstellen dat de Poldertoren niet in het midden staat.”Schetsen uit de oorlogstijd
In het boek ‘Architectuur en stedenbouw in Flevoland’ (1993) staat beschreven dat de Poldertoren al een paar keer van locatie is gewisseld in verschillende plannen van de Deel tussen 1942 en 1945. Mogelijk laat dit zien dat het plaatsen van de toren in het midden van de polder niet het belangrijkste was. In het boek staat: “In januari 1949 werd wederom een nieuw plan voor het stadhuis gepresenteerd. Poldertoren en stadhuis stonden hierin op een totaal andere plaats, dan in het goedgekeurde plan.”

“Onvermogen tot vormgeven” en toch winnaar
De Amsterdamse architect H. van Gent won de ontwerpwedstrijd voor de toren. Zijn toren Utilis, wat Latijn is voor ‘nuttig’, werd door de jury geprezen: “De sfeer van de polder is zeer goed getroffen. Het ontwerp getuigt van stoerheid en eenvoud (…). Het silhouet is eenvoudig en toch boeiend.” Wel waren er ook wat bedenkingen en daar wond de jury geen doekjes omheen: “Met name de ingang en de wijzerplaten getuigen van een zeker onvermogen tot vormgeven.” Toch werd Van Gent’s Utilis uiteindelijk de basis voor de huidige Poldertoren.

Vier olympische zwembaden aan water
De bouw begon in 1957 en de toren werd geopend op 20 juni 1959. De toren is 65,3 meter hoog en met het windvaantje erop 70,5 meter hoog. De watertoren had een opslagcapaciteit van 1,8 miljoen liter water. Dat zijn omgerekend zo’n vier Olympische zwembaden vol.

Een hoge watertoren had ook veel voordelen weet Evert de Graaff. Hij beheert een website die enkel en alleen over Emmeloord gaat. “Hoe hoger het water is, hoe meer druk er ook op die leidingen staat. Water moest vanuit de Poldertoren naar alle uithoeken van de polder tot aan Bant en Luttelgeest aan toe. Dan is veel druk altijd erg handig.”

Hoe zit het nu, staat ie in het midden of niet?
De gemeente Noordoostpolder heeft na vragen van Tot op de Boden opnieuw onderzoek gedaan of de Poldertoren nu echt in het geografische midden van de gemeente staat of niet. De gemeente heeft een geografisch-analist in dienst en Bert-Jan van den Bosch heeft de gegevens nogmaals bekeken en een aantal berekeningen erop losgelaten:

Berekening A: Het geografische middelpunt. Met het geografisch middelpunt heb je het zwaartepunt van een gebied als het midden. Dit is het punt waar de Noordoostpolder in evenwicht zou balanceren als je een uitsnede zou maken en zou optillen. Na berekening blijkt dat dit punt 1200 meter ten oosten van de Poldertoren ligt, ter hoogte van het festivalterrein bij de Kamperweg.

Berekening B: Een cirkel en een rechthoek. Bij deze methode is er een omschreven cirkel en omschreven rechthoek op de kaart van de Noordoostpolder gelegd. Het middelpunt komt dan bij allebei uit op 4 kilometer ten oosten van de Poldertoren.

Berekening C: Een vierhoek. Als je een vierhoek maakt van het meest noordelijke -, westelijke – , zuidelijke -, en oostelijke puntje van de Noordoostpolder en deze aan elkaar verbindt. Het snijpunt in het midden komt ongeveer uit in Nagele in de buurt van de Johannes Postweg 12.

Conclusie: de toren staat niet in het midden van de Noordoostpolder. De gemeente Noordoostpolder wist dit zelf overigens ook niet en ging er net als heel veel inwoners vanuit dat de toren ‘gewoon’ in het midden van de polder staat:

Geen watertoren meer nodig
Ontwikkeling van moderne technieken maakten watertorens in de loop van de jaren ’70 steeds vaker overbodig. Druk op de leidingen werd op andere manieren geregeld. De Poldertoren was daarom niet langer nodig als watertoren.

In 2002 kocht de gemeente Noordoostpolder de Poldertoren van Vitens, de opvolger van Waterleiding Maatschappij Overijssel. De toren een nieuwe bestemmingen geven, bleek lastiger dan gedacht. De watertoren was gebouwd om water binnen te houden, maar niet om regenwater buiten te houden. Al jaren is de Poldertoren lek. Huurders, waaronder Michelin restaurant Sonoy en de VVV, hielden het daarom niet lang uit. In 2013 sloot de gemeente de toren. Geld voor groot onderhoud was er niet.

Nieuw leven
Sinds 2014 is de toren een Rijksmonument. Ook zijn er nieuwe plannen. Het architectenbureau KHV Architecten heeft een nieuw ontwerp voor gebruik van de toren gemaakt. De grondige renovatie en bouw daarvan beginnen in 2023. De invulling van de toren wordt divers. Zo komen er hotelkamers van hotel ’t Voorhuys, kantoorruimte voor het architectenbureau zelf met flexplekken en er komen nieuwe ruimtes voor feesten en partijen. De meest ingrijpende verandering volgens architect Gerben ter Horst zijn nog de enorme nieuwe ramen die in de toren komen. Daarmee krijgt de toren een nieuw aangezicht als baken van de Noordoostpolder. Het baken dat toch net niet helemaal in het midden staat.