Na de tweede wereldoorlog was Nederland bang dat ‘de Russen’ zouden komen.
‘De koude oorlog’.
Gevreesd werd dat snelle, laagvliegende Russische vliegtuigen ‘onder de radar’ en dus ongezien ons land diep zouden kunnen binnendringen, eventueel met vijandelijke parachutistenacties en ABC (atoom, biologische en chemische) aanvallen.
Daarom bouwden we een netwerk van 276 uitkijktorens en speurden gespannen de horizon af.
Ook in Emmeloord
Het Korps Luchtwachtdienst werd opgericht (1950) voor het afzoeken van het luchtruim. Kijken en luisteren.
Er kwam een netwerk van 276 uitkijkposten verspreid over heel Nederland.
- 138 posten op bestaande gebouwen, zoals op molens en fabrieken
- 138 in de jaren 50 speciaal voor dit doel gebouwde losstaande torens
Men meende dat ze zo de vliegtuigen van circa 8 km afstand konden horen aankomen en tot 5.000 voet (1.500 meter) hoogte zouden kunnen zien.
Ongeveer de helft van de luchtwachtposten is gebouwd volgens het raatbouw-systeem: een open torenconstructie van betonnen prefab-elementen.
Architect Marten Zwaagstra ontwierp de torens in opdracht van het Ministerie van Oorlog en N.V. Schokbeton leverde de raatelementen. Het leverde karakteristieke torens in het landschap op. Een enkele toren was niet van beton maar van hout of baksteen, zoals in Scheveningen en Oude Wetering.
N.V. Schokbeton uit Kampen is dezelfde firma die ook de ca. 1000 Schokbetonnen landbouwschuren in de Noordoostpolder heeft gebouwd.
Nederland was opgedeeld in 8 Sectoren. Wij hoorden bij sector 6 – Leeuwarden. Het hoofdkantoor was gevestigd in een van oorsprong Duits bunker (Caesar) uit 1943 aan de Breullaan in Driebergen – Rijsenburg.
In de Noordoostpolder waren 3 luchtwachttorens
- 6K1 Urk
- 6K2 Emmeloord
- 6K3 Ens
De officiële postnaam van deze toren is 6K1 Urk, in meldingstaal ‘Karel 1’. (en Karel 2 en Karel 3)
kaart KLD netwerk 1955 Samenstelling: Sandra van Lochem 2018
Alle 90 restanten van het Korps Luchtwachtdienst staan in samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed op kaart: luchtwachttorens, fundamentresten, luchtwachtposten op gebouwen en luchtwachtcentra.
Bekijk deze Koude Oorlog kaart (Samenstelling: Sandra van Lochem) op https://rce.webgispublisher.nl/Viewer.aspx?map=militaire_landschapskaart
luchtwachttoren 6K2 Emmeloord
Karel 2
Deze toren is gebouw in 1953 en stond in het Emmelerbos, links (west) van de Banterweg.
De betonnen raat delen kwamen van NV Schokbeton, net als de bekende NOP landbouwschuren.
Rond 1964 is de toren afgebroken.
Het is een toren die in de winter van 1956-1957 is gebouwd in de Noordoostpolder, nabij het Ramsdiep, in opdracht van de Directie Wieringermeer door de firma NV Schokbeton.
Deze firma heeft ook de ca 1000 schokbeton landbouwschuren in de Noordoostpolder gebouwd.
De toren werd gebouwd volgens de raatbouwtechniek en is 28 raten hoog, zeven raten breed en 8 raat diep.Iedere raat is 38 bij 38 centimeter: de toren is 12,5 meter hoog.
De Ramspoltoren is genoemd naar Everhard Ram, in 1614 de eerste burger van Kampen.
Hij is gebouwd naast de Ramspolbrug als “Uitzichttoren N.O.P.” door de Directie van de Wieringermeer (Noordoostpolderwerken).
De toren bestaat uit een fundering, waarop vier verticale betonnen balken zijn geplaatst.
De verticale balken zijn om de twee meter verbonden door horizontale balken.
Hiertussen zijn met gegalvaniseerde bouten prefab betonnen raatbouwelementen vastgemaakt.
De raatbouwelementen zijn vervaardigd door de firma N.V. Schokbeton in Kampen.
Schokbeton had dit betonnen prefab systeem ontwikkeld om snel en relatief goedkoop te kunnen bouwen.
Schokbeton was octrooihouder van het systeem ‘raatbouw’.
In augustus 1957 is de toren geopend als uitzichttoren voor publiek.
Geprezen werd toen al het prachtige vergezicht vanaf de toren over de Noordoostpolder, Oostelijk Flevoland en het Kampereiland.
Fundament van luchtwachttoren Emmeloord ontdekt
Ook gesloopte luchtwachttorens laten sporen na. In het Emmelerbos ligt het betonnen fundament van de voormalige luchtwachttoren Emmeloord nog gewoon in het bos, bedekt met een laagje grond. Het fundament verwijderen was een kostbare aangelegenheid, daarom is het in de grond achtergebleven. Bijzonderheid is dat van alle drie de luchtwachttorens in de Noordoostpolder (kring 6K) het fundament in de grond bewaard is gebleven, zowel in Emmeloord, Ens als Urk.
Urk heeft het fundament opnieuw vormgegeven met sierbestrating, precies op de locatie van de oude toren.
In Emmeloord komt ook een informatiepaneel, een initiatief van Stichting Canon De Noordoostpolder in samenwerking met Stichting Cultuur Historisch Centrum Noordoostpolder, gemeente Noordoostpolder en Sandra van Lochem. Het laat al even op zich wachten. Voorlopig heeft www.emmeloord.info een QR code geplakt.
lokatie: 52,721182, 5,751956 link
locatie: rode pijl
Luchtwachttoren 6K1 Urk
Karel 1
De bovenzijde van de luchtwachtposten bestond uit een open platform. Daar speurden twee luchtwachters het luchtruim af met een kijker en op het gehoor. Hun taak was het signaleren van en waarschuwen voor laagvliegende vliegtuigen. Men was beducht voor vijandelijke indringers, die beneden het toenmalige radarbereik (circa 900 meter) vlogen. Richting en afstand bepaalden ze met het luchtwachtinstrument. De luchtwachters waren mannelijke vrijwilligers uit de omgeving van de posten. Ze werden opgeleid om vliegtuigen (zowel de eigen als de vijandelijke) te herkennen aan silhouet en motorgeluid.
Luchtwachtcentrum
De luchtwachters meldden de gespotte vliegtuigen per telefoon aan het luchtwachtcentrum in één van de acht luchtwachtregio’s. Die stonden in verbinding met het landelijke militaire hoofdkwartier van de luchtverdediging, het Sector Operations Centre in Driebergen. Daar besliste de gevechtsleiding over inzetten van gevechtsvliegtuigen en luchtdoelartillerie. Via het luchtwachtcentrum kwam ook de Bescherming Bevolking in actie, om de bevolking te waarschuwen en in veiligheid te brengen. Maar zover kwam het gelukkig allemaal niet, het bleef bij oefenen.
Bron foto hierboven: Urker Volksleven
Zie ook Codenaam ‘Karel 1’. De toren van het (semi-geheime) Korps Luchtwachtdienst op Urk. Artikel over luchtwachttoren Urk. Door Lub van den Berg, in Urker Volksleven 2016-2. Download artikel hier
Informatiebord:
In het kort:
- Luchtwachttoren: 6KI Urk (Karel I)
- Architect Marten Zwaagstra
- Bouwelementen: NV Schokbeton
- Type: 12.78
- Hoogte: Ruim 14 meter
- Bouwjaar: 1954
- Functie: Buiten gebruik
Karel I Tussen de klinkers ligt het fundament van een militaire uitkijktoren uit de Koude Oorlog (1945-1991). Deze luchtwachttoren, codenaam 6KI, ‘Karel I was onderdeel van een netwerk van 276 uitkijkposten verspreid over het land. Vrijwilligers van het Korps Luchtwachtdienst (KLD) keken er op uit naar vijandelijke vliegtuigen die lager vlogen dan de radar kon waarnemen. Die vijand verwachtte men uit het oosten: de Sovjets en hun bondgenoten uit de Warschaupactlanden.
Raatbouw
De luchtwachttoren is gebouwd in de winter van 1953-1954. Hij bestond uit prefab betonnen raatbouwelementen. Voordeel van het prefabsysteem was de snelle bouw en makkelijk kunnen variëren in hoogte. Het ontwerp was van architect Marten Zwaagstra.
NV Schokbeton uit Kampen produceerde de raatelementen. De fundering bestaat uit een betonnen bak van 1,80 meter diep. De montageploeg die eind januari 1954 arriveerde zette daar in 2 weken tijd een 14 meter hoge toren als een grote meccanodoos in elkaar. Totale prijs: 15.500 gulden.
Uitkijken naar de Russen
Op het open platform van de toren speurden luchtwachters in tweetallen met een verrekijker het luchtruim af. Ze gaven de gespotte vliegtuigen per telefoon door aan het luchtwachtcentrum in een bunker in Leeuwarden. Dat stond in verbinding met het landelijke commandocentrum van de luchtverdediging in Driebergen en later in Nieuw Milligen. Daar besliste de gevechtsleiding welke actie nodig was: onderscheppen van de vijand door eigen jachtvliegtuigen of onder vuur nemen door de luchtdoelartillerie. Ook de Bescherming Bevolking kreeg een seintje om de bevolking te waarschuwen. Gelukkig kwam het niet zo ver. De Russen kwamen niet.
Urker luchtwachters
De vrijwillige luchtwachters uit Urk kregen 2 uur per week les in vliegtuigherkenning. Eén zaterdagmiddag per maand oefenden ze op de toren. Ze stonden paraat om een eigen Meteor of Sabre te herkennen die speciaal voor hen vanaf Vliegbasis Leeuwarden of Twenthe een ronde vloog. De ploeg onder leiding van postcommandant Lourens Metz bestond uit zo’n 15 mannen, onder wie Karel Coener, Jo Gerssen, lede G. Koffeman, Jacob Loosman, Jan (van Reier) ten Napel, Jan Oost, Meindert Ras, Klaas Wakker en J. Zijnstra.
Kring Karel
De toren was geen lang leven beschoren. Steeds snellere vliegtuigen en verbeterde radar maakten het vla oog en oor volgen van vliegtuigen al na 10 jaar overbodig. In 1964 is de luchtwachttoren op Urk buiten gebruik gesteld en al snel gesloopt. Het betonnen fundament bleef als stille getuige achter, net als de beide andere in kring 6K:
– Emmeloord (Karel 2) In het Emmeloorderbos, Banterweg, Emmeloord, GPS 52.721182°, 5.751956°
– Ens (Karel 3) in het Enserbos, Drietorensweg, Ens, GPS 52.641469°, 5.830428°
Tekst en beeld: S. van Lochem, Aviodrome, Gerrit Wakker/Stichting Urk in Oorlogstijd, Tresoar Meer informatie: artikel Codenaam Karel door L van den Berg in Urker Volksleven 2016-2
- lokatie: 52,661850, 5,593730
Luchtwachttoren 6K3 Ens
Karel 3
Net als de toren van Emmeloord is deze toren gebouwd in 1953.
Ens
Een raatbouwtoren was 10,50 meter hoog.
De toren is gebouwd in 1953.
Alleen de fundering is nog aanwezig.
lokatie: 52,641469, 5,830428
Warfhuizen (foto: Geert Job Sevink)
De luchtwachttoren in Ens was van hetzelfde type als die in Warfhuizen.
Toren Ramspol (Ramsdiep)
Vaak wordt de uitkijktoren bij Ramspol ook aangewezen als luchtwachttoren. Dat is niet juist !
Dit is geen luchtwachttoren, maar een in 1956 gebouwde uitkijktoren, zonder schuilnis en observatiecabine.
De toren is wel net zoals de luchtwachttorens geleverd door Schokbeton.
Geen luchtwachttoren.
Er is lange tijd gedacht dat de toren gebouwd is als ‘luchtwachttoren’.
De toren is zelfs als luchtwachttoren aangewezen geweest als gemeentelijk monument !
De raatbouwelementen waaruit de toren gebouwd is zijn dezelfde als waarmee in de jaren 50 luchtwachttorens vervaardigd werden.
Daarom is lang gedacht dat de uitkijktoren Ramspol een luchtwachttoren was.
In een bos nabij Ens zijn nog de fundamenten van de werkelijke luchtwachttoren van Ens te vinden.
Een luchtwachttoren is een monument van de Koude Oorlog. De luchtwachttoren maakt deel uit van een netwerk van uitkijkposten door heel Nederland. Vanaf de toren wordt gespeurd naar vijandelijke vliegtuigen die -laagvliegend- buiten het bereik van de radar blijven. Als halverwege de jaren zestig de vliegtuigen steeds sneller worden en radartechniek verbetert, worden de torens overbodig.
27-12-1955-Heerenveensche Koerier
Zeuren
Zo’n historische fout / blunder kan heel lang doorzeuren.
Kijk nu nog bijvoorbeeld op de website GeoWeb van Rijkswaterstaat, waar alle NAP hoogtebouten zijn te zien.
Ook daar word de toren nog steeds LUCHTWACHTTOREN genoemd.
Een wervende voorlichtingsfilm over het KLD (Korps Luchtwachtdienst) uit 1955. Om het Nederlandse grondgebied te verdedigen tegen luchtaanvallen is er een goed functionerende luchtverdediging opgebouwd. Nederland is hiertoe verdeeld in kleinere eenheden: de 8 luchtwachtgroepen. Deze luchtwachtgroepen hebben tot taak alle bewegingen van vijandelijke vliegtuigen te volgen. In de plotkamer komen de meldingen binnen, die daarna worden doorgespeeld aan de Bescherming Bevolking en de Luchtdoelartillerie. Beelden van oefeningen en luchtgevechten. Aan het einde van de film wordt de Nederlandse bevolking opgeroepen “zich te melden als vrijwilliger bij een luchtmachtcentrum, en zich te oefenen in de luchtverdediging” Vliegtuigen: Republic F-84G Thunderjet (TB-5, TB-7, TB-12); Lockheed P2V-5 Neptune (19-22, 19-29, 19-31, 19-32); North American F-86K Sabre. De film eindigt met de oproep als tekst in beeld: ‘Meld u bij uw luchtwacht centrum’ De film bestaat grotendeels uit reallife beelden, aangevuld met enige animaties.
Tijdsduur 13 min 56 sec
Wie was architect Marten Zwaagstra
Marten Zwaagstra, met rekenliniaal, achter zijn tekentafel.
(Foto Hans Rothmeyer, omstreeks 1955)
Geboren 15 augustus 1895, Mildam, Friesland, Zoon van boer en dorpstimmerman 2 broers werden boer, Marten werd timmerman.
Na de lagere school in Mildam, volgde een periode, die wij ons niet meer goed kunnen voorstellen. ’s-Morgens om vijf uur moest hij mee koeien melken, daarna liep hij ruim 10 km naar Heerenveen om de ambachtsschool en de avond-teken-school te bezoeken en om middernacht kwam hij weer thuis in Mildam. Huiswerk werd in de week-ends gemaakt
Hij was lid van de Friese Bouwkring. Op 26 augustus 1926 huwde hij met Ynske Zwerver. In 1936 was hij architect van de monumentale woning voor zijn ouders in Mildam. Zwaagstra overleed in Katwijk aan Zee op 31 juli 1988
Bron : http://www.frisoflat.nl/Architect/
Veel meer informatie op: www.luchtwachttorens.nl
Henk en Sandra van Lochem-van der Wel l houden zich al 25 jaar houden bezig met onderzoek naar en publicaties over luchtwachttorens en het Korps Luchtwachtdienst. En sinds enkele jaren ook met historisch onderzoek naar de Mijnenuitkijkdienst (MUD). Informatie op deze website is mede dankzij hun website.
In 2022 is het boek verschenen : Luchtwachttorens uit de Koude Oorlog. Kijken – Luisteren – Doorgeven
- Het complete boek over alle luchtwachttorens in Nederland
- Militair én wederopbouwerfgoed in historische, landschappelijke en maatschappelijke context
- Verhalen, fotografie en inventarisatie van een vergeten verdedigingssysteem uit de Koude Oorlog.
Het boek is via de website te bestellen : www.luchtwachttorens.nl
Bronnen en links :
http://www.luchtwachttorens.nl/
http://www.frisoflat.nl/Architect/
Urker Volksleven : link
NAP hoogtebout
Op de toren zit een hoogtebout of peilmerk.
Een meetpunt voor bepaling van het NAP.
Heel Nederland ligt vol met dit soort meetpunten, de zogenaamde peilmerken, ook wel hoogtebout.
Rijkswaterstaat heeft de plaatsen slim uitgekozen. Op stevig gefundeerde kerktorens en grote gebouwen.
Alles over de peilmerken leest u hier
Ens trots
De toren is ook afgebeeld op de Social sofa van Ens.
Mensensofa
Natuurmonumenten heeft de toren laten aankleden door buro NIV