12 doorkijkpanelen

CORTENSTAAL

De doorkijkpanelen uit Cortenstaal kenmerken zich door hun roestige oppervlak. Deze uitstraling matcht goed in natuurgebieden. Maar ook bij cultuurhistorische onderwerpen of juist op hele moderne locaties blijkt Cortenstaal passend.

Zeewolde

De exacte locaties zijn nog niet bekend, maar op dit moment wordt er gesproken over de Knardijk, de Gelderse of Laaks Slenk en het scheepskerkhof vlakbij de Nijkerkerbrug. Ook wordt gekeken over een paneel geplaatst kan worden in de omgeving van de plek waar een B17 bommenwerper tijdens de Tweede Wereldoorlog neerstortte.

De kosten worden geschat op € 30.000,- De provincie zou daar de helft van moeten betalen. De palen zouden zo’n 10 tot 20 jaar mee moeten gaan. Het idee is om de doorkijkpalen dit jaar (2024) te onthullen.

Lelystad

Ook in Oostelijk Flevoland staan doorkijkpanelen.
Ontdek het hier via deze link.

over de Ketelbrug

Fietsen

Een mooie fietstocht (107 km) langs alle 12 panelen: download de gpx file.
Daarvoor moet u wel de juiste app op de telefoon hebben staan, bijvoorbeeld
GPX Viewer of Komoot

Dowmload hier de route in GPX formaat : Download GPX

Klik op de naam van het paneel om de exacte locatie te bekijken in Google Maps:

Sluitgat 52°44’39.7″N 5°35’42.7″E
Vliegtuigwrak 52°40’07.8″N 5°45’58.8″E
Stijlicoon Nagele 52°38’17.8″N 5°43’21.8″E
Bietenbrug 52°36’53.9″N 5°50’37.0″E
Kamp Zwartemeer 52°37’59.4″N 5°53’21.7″E
Oud Kraggenburg 52°39’41.6″N 5°56’03.1″E
Klein Korea 52°41’34.3″N 5°53’33.4″E
Kuinderburcht 52°46’51.8″N 5°50’13.6″E
Scheepswrak 52°47’11.4″N 5°46’32.9″E
Pionierswerk 52°46’48.3″N 5°46’57.7″E
Verdronken dorp 52°44’32.1″N 5°46’52.7″E
Rotterdamse Hoek 52°45’52.8″N 5°35’46.0″E
Sluitgat 52°44’39.7″N 5°35’42.7″E

NAP

Op de linker staander van alle doorkijkpanelen kunt u bij de pijl aflezen hoever het paneel zich onder NAP bevindt.

SLUITGAT

Doorkijkpaneel Westermeerdijk: sluitgat waar de burgemeesters van Lemmer en Urk elkaar op 3 oktober 1939 de hand gaven.

DE GRONDLEGGER

Dr. Cornelis Lely was een waterbouwkundig ingenieur en wordt gezien als de ontwerper en bedenker van de Zuiderzeewerken. Hij had zijn plannen voor de inpoldering van de Zuiderzee al jaren geleden gemaakt maar de noodzaak voor realisatie ervan kwam pas in 1918. Dit vanwege een dreigend voedselgebrek door de Eerste Wereldoorlog en vanwege de Zuiderzeevloed die in 1916 overstromingen veroorzaakte. Lely was toen zelf minister van Waterstaat. In het wapen van de Noord- oostpolder staat daarom een Franse lelie afgebeeld.

RONDOM DICHT EN DROOG

Op 13 december 1940 wordt ook het sluitgat in de Zuidermeerdijk, de dijk van Blokzijl naar Urk langs de randmeren en het Zwarte Meer, gesloten. Vanwege opstuwing van het water door de westenwind, was er veel meer water ingesloten dan berekend, zo’n 150 miljoen m³. De bedoeling was dat drie gemalen de polder zouden droogmalen, maar vanwege tekorten aan brandstoffen in de de oorlog heeft het gemaal Buma bij Lemmer het meeste werk gedaan. Het leegpompen duurde bijna twee jaar. Op 9 september 1942 vielen de laatste delen droog.

REUSACHTIGE KLUS

Als eerste werd in 1936 een werkhaven bij Urk gerealiseerd. Deze haven was nodig om de schepen die gebruikt werden bij de aanleg van de dijken een veilige ligplaats te geven. In 1937 startte men met de bouw van de dijk bij Urk in het zuiden en in het noorden bij Lemmer. Talloze zandzuigers, baggermolens en sleep- boten werden ingezet voor de bouw van de kilometers lange dijk. Honderden dijkwerkers, steenzetters en Zinkstukkenmakers werkten jarenlang onophoudelijk aan de dijk.

EINDELIJK DICHT

Een imposante kraan stort de laatste lading klei en modder in het sluitgat. Op 3 oktober 1939 om 14.44 uur wordt het gat gedicht in de Westermeerdijk tussen Urk en Lemmer. Op 12 oktober 1939 schudt de burgemeester van Urk bij het sluitgat op de dijk de hand van de burgemeester van Lemmer. De dijk is gesloten. Urk is geen eiland meer, maar een schiereiland.

DROOG? TOCH NIET HELEMAAL

Er was ook een gebrek aan elektriciteit tijdens de oorlogsjaren. Hierdoor konden de pompen niet op volle kracht draaien en de polder droog houden. Zo moesten er tijdelijke dijken aangelegd worden om de gebieden die al in cultuur waren gebracht te beschermen tegen het water. Zodra weer een deel helemaal droog viel, begonnen de polderarbeiders met het graven van grep- pels. Vanwege het tekort aan brandstof werd er veel met de hand gedaan. Stukje bij beetje werd land in cultuur gebracht. En Urk? Urk was geen eiland meer.

ROTTERDAMSE HOEK

Doorkijkpaneel. De Rotterdamse hoek tussen Urk en Lemmer: waar komt deze naam vandaan? Ook uitleg over de eerste boerderijen en woningen in de polder.

SCHEEPSKERKHOF

De dijk tussen Urk en Lemmer maakt in het midden een hoek, de Rotterdamse Hoek. Het is de schelding tussen de Westermeerdijk en de Noordermeerdijk. Het ligt op de vaarroute tussen Lemmer en het Ketelmoer en is berucht in de scheepvaart. Tijdens westerstormen komen schepen hier vaak in de problemen. Bij storm rollen hoge golven vanaf de hoek terug het IJsselmeer op en vormen met de aanrollende golven een vreemde zee. Niet voor niets wordt de Rotterdamse Hoek ook wel het scheepskerkhof van de Nederlandse wateren genoemd.

VUURTOREN

In 1950 werd een bakstenen, vierkante vuurtoren gebouwd van 7,5 meter hoog. De toren had een gas- lichtbaken op propaangas. Het gas moest per boot aangevoerd worden. Het laatste stukje ging per bijboot. een houten vlet, want het water was te ondiep. Omdat er geen aanlegsteiger was moesten de gasflessen over de basaltblokken getild worden. Begin jaren zestig werd het gaslicht vervangen door elektrisch licht.

‘DOOR VOLKSMOND GEDOOPT

Op 14 mei 1940 werd het centrum van Rotterdam gebombardeerd door de Duitsers. Nog slechts enkele gebouwen stonden overeind. Het puin werd geruimd door 20.000 puinruimers De naam Rotterdamse Hoek is door de polderarbeiders bedacht, in tegenstelling tot de meeste namen voor de nieuwe polder die door de overheid gekozen werden. ‘Opdat niemand zou vergeten waar het puin voor de dijk vandaan kwam, zo werd gezegd.

UITZICHT OVER DE POLDER

Vanaf de de dijk kun je prachtig de polder inkijken. Het landschap was direct na het droogvallen weids, Helemaal kaal en vooral stil. De polder werd opgedeeld in kavels van 800×300 meter met aan het begin een met een boerderij, omgeven door bomen en struiken. In de buurt kwam vaak een rijtje arbeiderswoningen te staan

BOERDERIJEN

De boerderijen en landarbeiderswoningen waren over het algemeen traditioneel van aard. Maar ook modern en functioneel. Zo waren de schokbetonschuren iets nieuws en unieks. Met geprefabriceerde betonelementen konden heel snel boerderijen worden gebouwd. Er staan er bijna duizend van en zijn erg karakteristiek voor de Noordoostpolder.

SCHEEPSWRAK

Doorkijkpanelen Noordoostpolder Flevoland Scheepswrak

Rutten: het scheepswrak van de Queen Anne en andere scheepswrakken in de polder.

EEN GROOT SCHIP

De akkerbouwer moet vreemd hebben opgekeken toen hij in 2016 tijdens het ploegen van zijn kavel op houten balken stuitte. Het bleken de resten te zijn van een tot op dat moment onbekend scheepswrak. Een bijzondere vondst in de voormalige zeebodem die een uniek verhaal bleek te bevatten. Een onderzoeksteam van de Rijks universiteit Groningen onder leiding van maritiem archeoloog Yftinus van Popta, ging in de zomer van 2018 aan de slag en groef het wrak volledig op. Het bleek een voor Zuiderzee-begrippen groot scheepswrak te zijn, volledig gebouwd uit eikenhout, met een geschatte lengte van 30 meter over de stevens en drie masten. Op basis van houtanalyse en vondstmateriaal bleek het schip te dateren uit het eerste kwart van de 18″ eeuw.

RIJKE VONDST

De onderzoekers vonden in het scheepswrak ruim duizend voorwerpen, waaronder vele soorten serviesgoed, onderdelen van de tuigage, navigatie-instrumenten, gereedschappen, kledingstukken en schoeisel. Van laatstgenoemde resteren ruim dertig exemplaren, wat kan betekenen dat de bemanning de schoenen heeft uitgetrokken voordat ze het schip verlieten. Ook bleek het schip goed bewapend te zijn, gezien de vondst van vier kanonnen, tientallen kanonskogels, kneppelkogels, vaatjes buskruit, honderden musketkogels en granaten.

ENGELS OF NEDERLANDS

In het schip werden twee koninklijke tinnen lepels gevonden, zogenaamde Royal Portrait Spoons, met daarop het portret van de Engelse koningin Anne die van 1702 tot 1714 regeerde. De onderzoekers hebben het schip naar haar vernoemd, omdat de werkelijke naam (nog) niet bekend is. Ook zijn in het wrak vele andere Engelse objecten gevonden, waardoor wordt vermoed dat het schip onder Engelse vlag voer, al moet het afgaande op de bouwwijze – in Nederland zijn gebouwd omstreeks 1705.

–

PLANTEN EN DIEREN AAN BOORD

In het wrak vonden onderzoekers duizenden resten van planten (zaden) en dieren (botten). Het plantaardig materiaal bleek voor een groot deel tot de lading te behoren en uit Zuid-Europa te komen. Het gaat daarbij om paradijskorrels, peperkorrels, vijgzaden, perzik- en olijfpitten en heel veel druivenpitten. Uit het dierlijk bot materiaal bleek dat er veel stokvis (kabeljauw) aan boord was, evenals vlees van runderen en varkens (ham). Daarnaast waren er levende runderen, kalfjes en kippen aan boord die voor melk, eieren en vlees zorgden. Ook had de Queen Anne een scheepskat tegen ongedierte en een scheepshond als metgezel van de opvarenden.

ZEEWAARDIG SCHIP

Uit de stevige scheepsconstructie en een extra laag vurenhouten planken die tegen de buitenkant van het schip was getimmerd – de dubbeling – kon worden afgeleid dat de Queen Anne verder voer dan alleen de Zuiderzee: het was een meer dan zeewaardig schip dat gemakkelijk de golven van de Noordzee en andere zeeën kan trotseren. Ergens tussen 1715 en 1720 ging het op de terugreis naar vermoedelijk Amsterdam mis: ze liep bij slecht weer aan de grond in de ondiepe Zuiderzee en verdween in de golven, totdat ze ruim driehonderd jaar

PIONIERSWERK

Bant: Pionierswerk was het, het werken op het land nadat de polder bijna was drooggevallen. Maar het was ook vooral zwaar en uitputtend.

FRIESE WATERLINIE
Kuinre was in de beginfase van de tachtigjarige oorlog van strategische betekenis. In 1572 werd door de Spanjaarden een schans opgeworpen. Toen de schans in 1581 in handen van de Staat kwam, is deze opnieuw versterkt. De schans beschermde Kuinre voor gevaar vanaf zee. Kuinre was in die tijd een welvarende plaats, het lag in het centrum van de boterhandel vanuit Friesland naar Holland en Engeland.
Naast de beschermende functie blokkeerde de schans zowel de open vaarverbinding tussen de Zuiderzee en de Tsjonger/Kuunder en Lende als de verbinding over de zeedijk van Blokzijl naar Lemmer.
In 1843 kreeg Kuinre een sluis en verdween de open verbinding met de Zuiderzee. Door de inpoldering van de Noordoostpolder in 1942 is het karakter van Kuinre als havenplaats aan de Zuiderzee minder goed herkenbaar.
TWEE BURCHTEN
Tijdens de drooglegging van de Noordoostpolder kwamen de hoger gelegen delen als eerste boven water. Bij het graven van een sloot werd bij Kuinre in 1942 een waterput ontdekt. Bij nader archeologisch onderzoek troffen ze de resten aan van twee burchten uit verschillende perioden. Ten westen van de voor malige rivier de Kuinder lag een burcht uit de twaalfde eeuw en ten oosten van het riviertje lag de tweede burcht uit de veertiende eeuw. De eerste burcht is waarschijnlijk ten onder gegaan door de stormvloeden uit 1375.
DE HEERLIJKHEID KUINRE
In de twaalfde eeuw ontstond de heerlijkheid (gebied van een heer) Kuinre op de grens van Friesland en het Utrechts Oversticht. Dit was het noordelijke gebied, waar nu ongeveer de provincies Overijssel en Dren the liggen. Dit was in handen van de bisschoppen van Utrecht. De oudste vermelding van de Kuinderburcht is uit 1196 waarin de toenmalige bewoner van het kasteel wordt genoemd: Heinricus Grus. De heren van Kuinre waren als ministeriaal van de bisschop verantwoordelijk voor het toezicht op de ontginningen.
Een ministeriaal was iemand met een belangrijke post in bestuur en leger. Daarnaast moesten ze de Friezen op afstand houden die een continue dreiging vormden voor het bezit van de bisschoppen.
MOTTEBURCHT
De kuinderburchten waren zogenaamde middeleeuwse mottekastelen. Een motte is een door mensen gemaakte heuvel. Dit is ook meestal het enige wat nu nog rest. De versterking op de heuvel bestond uit een toren, opgetrokken uit hout met daarom een muur.
ZE GINGEN HUN EIGEN WEG
De verschillende generaties Grus, vooral ‘Heynric die Crane’ nam het niet zo nauw met de wensen van de bisschoppen van Utrecht. De heren van Kuinre hadden een grote machtspositie en beheersten de handel in de omliggende gebieden. Ze lieten zelfs hun eigen munten slaan, zonder dat ze daartoe de rechten hadden en waren niet vies van piraterij op de Zuiderzee.

KUINDERBURCHT

Kuinre: het verhaal van de Waterlinie, de heren van Kuinre en de Motteburcht.

VERZANDING
De belangrijkste vaarroute vanaf de Zuiderzee naar Zwolle liep via het Zwarte Water, ten zuiden van Kraggenburg. De onophoudelijke verzanding van het Zwarte Water zorgde echter voor de nodige problemen voor de scheepvaart. De Provinciale Waterstaat in Zwolle schreef in 1843 een prijsvraag uit om dit probleem op te lossen. De enige inzending kwam van ingenieur B. van Diggelen.
GENIALE INGEVING
Ir. B. van Diggelen had een geniale ingeving en stelde voor om twee lange leidammen in het Zwolse Diep aan te leggen waardoor het Zwarte Water eigenlijk verlengd werd en pas verderop in de Zuiderzee uitmondde. Aan het eind van de zuidelijke dam zou een vluchthaven komen voor 70 schepen en een lichtwachterswoning. In 1845 werd met de bouw begonnen.
KRAGGEN
De ingenieur had nog meer ingenieuze ideeën. Als onderlaag voor de dammen werden kraggen of drijftillen gebruikt. Kraggen zijn drijvende stroken sterk in elkaar gegroeide zoden van riet en waterplanten. Waarschijnlijk is zo de naam Kraggenburg ontstaan. Deze drijftillen werden rond Giethoorn ‘geoogst’ en per schip getransporteerd. Deze bouwtechniek bleek een stuk goedkoper dan de bestaande techniek met zinkstukken van gevlochten rijshout. De noordelijke dam werd een kleine 5 km lang en de zuidelijke dam meer dan 6 km. In 1848 kon de eerste lichtwachter zijn intrek nemen in de houten woning aan het eind van de noordelijke dam.
TOL
De lichtwachter had tot taak de lichten op de dammen en het huis te ontsteken. De schepen die tussen de dammen door naar Zwolle voeren, moesten tol betalen aan de lichtwachter en liggeld als ze in de haven aanmeerden. Als de wind ongunstig stond, werden de schepen door een paard over het jaagpad op de zuidelijke dam door het Zwolse Diep getrokken.
DE LICHTWACHTER
In 1875 werd de tolheffing afgeschaft. Rijkswaterstaat nam de dammen en lichtwachterswoning over. Beide waren in slechte staat. Een zware storm in 1877 was de genadeklap voor de woning. Deze werd afgebroken, de terp werd verhoogd en er werd een nieuwe stenen lichtwachterswoning in neoclassicistische stijl gebouwd. De muren zijn 39 cm dik. Boven op het huis staat nu een roodgekleurde gietijzeren lichtkoepel, zichtbaar vanaf hier. Door nieuwe technieken werden de lichten rond 1918 vervangen en waren nu van veraf zichtbaar. Een klok zorgde ervoor dat de lampen automatisch aan en uit gingen. Daarmee was een permanente bemanning op Kraggenburg niet meer nodig. Lichtwachter Barend Kroese, vertrok op 1 februari 1920 uit zijn lichtwachterswoning. Nu is het gebouw een waardevol rijksmonument.
NIEUW KRAGGENBURG
De foto van het rijtje landarbeiderswoningen laat zien hoe deze arbeiders aan de Leemringweg in Kraggenburg woonde. Het nieuwe dorp Kraggenburg is naast het oude Kraggenburg gebouwd en kreeg dezelfde naam.

OUD KRAGGENBURG

Oud Kraggenburg: Misschien is Oud Kraggenburg wel een van de mooiere plekjes van de Noordoostpolder. In de verte is op een met basaltblokken versterkte heuvel de lichtwachterswoning te zien: Oud Kraggenburg.

BIETENBRUG

De Bietenbrug: het verhaal van de bietenoogsten.

MECHANISATIE
In het begin werden de akkers vooral bewerkt met behulp van man- en paardenkracht. Er was nauwelijks mechanisatie, terwijl de productie van voedsel zo kort na de Tweede Wereldoorlog grote prioriteit had. Het tekort aan mechanische hulpmiddelen veranderde snel met de grootschalige Marshallhulp. Deze ontwikkelingshulp is genoemd naar de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George Marshall. Dankzij deze hulp kwamen de eerste tractoren naar de Noordoostpolder. Dat veranderde veel in de akkerbouw.
SNEL TRANSPORT
Meer en meer werden de bulkproducten, zoals graan, aardappelen en suikerbieten met hulp van tractoren en vrachtwagens afgevoerd. De producten werden vanaf de akker naar de loswal getransporteerd. Bij de wal was een kiepsteiger – een bietenbrug – gebouwd.
Deze kiepsteiger is een hoge betonnen constructie, een soort oprit, die een eind boven en buiten de kade uitsteekt. De tractoren en vrachtauto’s reden achteruit de kiepsteiger op en losten zo hun lading in de laadruim te van het binnenvaartschip. Hier bij Ramspol konden grote binnenvaartschepen geladen worden.
VEEL BIETEN
Tijdens de bietencampagnes reden de tractoren en vrachtwagens af en aan. Omdat er steeds meer bieten werden aangevoerd, werd door de Suiker Unie bij Lemmer een nieuwe bietenbrug gebouwd. Zo gingen de bieten uit het noordelijk deel van de polder naar de brug. in Lemmer en uit het zuidelijk deel naar Ramspol of naar Schokkerhaven, waar ook een bietenbrug was.
NIEUWE TIJDEN
De mechanisatie ging verder en in 1977 besloot de Suiker Unie geen gebruik meer te maken van de bin nenvaart en de bieten uitsluitend nog per vrachtwagen te transporteren. De bietenbruggen raakten in verval en werden afgebroken. Nu zijn er nog vier kiepsteigers, namelijk die in Emmeloord, Kraggenbrug, Marknesse en deze in Ramspol. Flevolandschap is eigenaar van deze laatstgenoemde, die deel uitmaaktvan de geschiedenis van de Noordoostpolder.
DE BIETENBRUG OP
Misschien kent u het spreekwoord ‘de bietenbrug op gaan’. Dat betekent dat je kans maakt op een uitglijder of in de problemen kunt raken. Waar komt dat spreek woord vandaan? Waarschijnlijk is dit de verklaring: bij het lossen van de bieten werd de bietenbrug vaak glad door de platgereden bieten. Misschien werd de brug ook wel glad van de zware klei.

VLIEGTUIGWRAK

Vliegtuigweg in Noordoostpolder: neergestorte Amerikaanse bommenwerper.

VLIEGTUIGGERONK
Vanaf 1943 nam het aantal vluchten van Engeland naar Duitsland snel toe. De geallieerden bombardeerden Duitse steden. ’s Nachts vlogen honderden vliegtuigen met een zwaar ronkend geluid over Nederland. Rond de 30 vliegtuigen kwamen in de Noordoostpolder neer. De Vliegtuigweg heeft er zelfs zijn naam aan te danken.
MISSIE NAAR BRAUNSCHWEIG
Op 8 april 1944 stijgen een groot aantal bommenwerpers van de 8th Air Force ronkend op van hun thuisbasis in Hardwick, Engeland. Hun opdracht is de luchtvaart industrie in Braunschweig in het noorden van Duitsland te bombarderen. Ook de B-24J Liberator met Luitenant Joe Buland als eerste piloot neemt deel aan deze missie.
STRAKKE FORMATIE
De vliegtuigen van de United States Army Air Forces vliegen in een strakke formatie, dicht op elkaar, de zogenaamde combat box. Tijdens de missie raakt de B-24J bommenwerper boven het doel beschadigd aan het bommenluik door afweergeschut.
DUITSE AANVAL
Op de terugweg worden de bommenwerpers aangevallen door eenmotorige Focke Wulf Fw 190 jachtvliegtuigen. Het beschadigde vliegtuig kan de overige vliegtuigen niet bijhouden en verlaat de box. De Duitse jagers komen frontaal op de Liberator af, wetend dat de neus van het vliegtuig de zwakste plek is. George Sloan, die het geschut in de neuskoepel bediend, overleefd het niet.
OVERLEVENDEN
Om 15.20 uur stort de B-24J ‘Old Hickory’ neer nabij Schokland. Morris La Verne en Trenton Tucker komen om bij de crash. Donald quemoeller, John Colwellen Joseph McDermott weten zich met hun parachute te redden. Ze worden vrijwel direct gearres teerd. Ook Joe Buland en zijn co-piloot ‘Bill’ Lansill en Gregorio Oliva weten veilig te landen, maar worden direct krijgsgevangen genomen.
Uiteindelijk wordt een half uur later de Fock Wulf Fw 190 van Karl-Heinz Willius neergeschoten door
Amerikaanse jagers.
VLIEGTUIGWRAKKEN IN NEDERLAND
Gedurende de hele Tweede Wereldoorlog was het luchtruim boven Nederland het toneel van hevige lucht gevechten tussen Duitse en geallieerde vliegtuigen. Er zijn zo’n 6000 vliegtuigen neergestort! Het gaat daarbij om zowel geallieerde, dat wil zeggen Britse, Amerikaanse en Canadese vliegtuigen, als ook om Duitse vliegtuigen. De meeste gecrashte vliegtuigen zijn inmiddels geborgen. Maar nog altijd liggen er moge lijk zo’n 500 vliegtuigwrakken in de Nederlandse bodem en zijn er rond de 1050 vermiste bemanningsleden.
Veel nog niet geborgen wrakken liggen in de Wadden zee, het IJsselmeer of de Westerschelde. Het bergen van deze vliegtuigwrakken is moeilijk en kostbaar. In de geborgen vliegtuigwrakken bevinden zich vaak nog de stoffelijke resten van de bemanning. De wrakken gelden dan als graf, waarvan de grafrust gerespecteerd moet worden. (Bron: Teunis Schuurman)
1

Verdronken dorp

VROEGE BEWONING

In de vroege middeleeuwen was de Zuiderzee, het huidige IJsselmeer en Flevoland, anders van vorm. Hier was vooral laagveen. Het was een gebied met grote meren, moerassen, eilanden en schiereilanden. Zo rond het jaar 1000 trokken de eerste boerenbewoners naar dit gebied om het te ontginnen. Later volgden heren en handelaren. De dorpen Urk en Schokland lagen op een veenrug en waren met elkaar verbonden.

MEER DORPEN

Urk en Schokland waren niet de enige dorpen in de Noordoostpolder, zo blijkt uit het onderzoek van maritiem archeoloog Yftinus van Popta. Gedurende zijn vijfjarig promotieonderzoek bracht hij het landschap en de bewoning in de late middeleeuwen (1100-1400) in kaart. Door archeologische vondsten, historische kaarten, bodemprofielen en satellietbeelden te combine- ren ontdekte hij vier verdronken dorpen: Nagele en Marcnesse ten noorden van Urk en Fenehuysen I en Fenehuysen II ten zuidwesten van Kuinre.

NEDERZETTINGSVONDSTEN

Oorspronkelijk dacht men dat de archeologische vondsten in dit gebied afkomstig waren van schepen; overboord gegooid of gevallen. Maar door de hoge concentratie van vondsten op bepaalde plekken ontstond de gedachte dat daar wel eens nederzettingen geweest konden zijn. Bovendien deden de vondsten qua samenstelling meer denken aan nederzettingsafval. Je kunt dan denken aan gebruiksaardewerk, bouwmaterialen en slachtafval. Het gevonden archeologisch materiaal kwam ook qua samenstelling overeen met bekende vondsten uit andere nederzettingen.

MEER BEVESTIGING

Om het vermoeden van de dorpen kracht bij te zetten organiseerde Yftinus van Popta op de vermoedelijke plek van Fenehuysen II, in het Kuinderbos, een opgra- ving. Opnieuw werden er archeologische vondsten gedaan die sterk leken op vondsten uit nederzettingen, zoals aardewerk, bakstenen, dierlijke botten, leisteen en dakpannen. Ook vond hij een systeem van sloten dat eveneens duidt op menselijke aanwezigheid. De opgra- vingen bevestigden de theorie van de archeoloog.

FENEHUYSEN I

Via het doorkijkpaneel kijk je naar een impressie van het gehucht Fenehuysen I. Vermoedelijk was zowel Fenehuysen I als Il niet meer dan een kleine nederzet- ting. Van een dorp kun je eigenlijk niet spreken. Het waren enkele huizen of boerderijen, een paar schuren en een kerk. Hoe het er precies uit heeft gezien weet men nog niet.

VERDRONKEN

De heersende stormvloeden in de middeleeuwen zorgden voor een sterke afslag en erosie van het veen- gebied. Het gebied veranderde in een zee, de Zuiderzee. Urk en Schokland waren iets hoger gelegen en konden standhouden in het natuurgeweld. De andere dorpen, zo ook Fenehuysen I, verdwenen in de golven. Een verdronken dorp.

meer info

Klein Korea

BIEB-BEDRIJVEN

Nadat de grond in de Noordoostpolder ‘landbouwrijp’ was gemaakt, werden er percelen uitgegeven aan de boeren. Deze boeren kregen het land in pacht, maar de Staat had zelf ook boerenbedrijven in beheer. Dat waren de zogenaamde BIEB-bedrijven, ‘Bedrijven In Eigen Beheer’. Er werd begonnen met 14 bedrijven, maar uiteindelijk waren er meer dan honderd. Het doel was om inzicht te krijgen in de bedrijfsvoering, bedrijfsopzet en het productievermogen van de boerderijen op de nieuwe poldergronden.

ZELFDE KANSEN

De pachtboeren voelden zich soms achtergesteld aan hun vakgenoten de BIEB-boeren. De staatsboeren kregen dan ook het advies om ‘boer onder de boeren’ te zijn. De staatsboerderijen lagen tussen de pachtboerde- rijen en de wens was dat ze elkaar ondersteunden. Ze hadden allemaal dezelfde grondsoort en daardoor dezelfde mogelijkheden en kansen.

EXPERIMENT

Bij acht van de eerste staatsbedrijven ging men nog een stap verder. Het idee was om een samenwerkings- experiment te doen tussen een aantal kleinschalige boerenbedrijven. Per twee bedrijven van elk acht hectare werd een dubbele dienstwoning gebouwd. Deze twee boerderijen zie je aan de weg liggen. Beide boerderijen hadden wel hun eigen schuur. Elk bedrijf kreeg een paard voor het landwerk, een koe, een varken en tien kippen. Het gezamenlijke kavelpad achter de twee boerderijen vormde de scheiding tussen hun percelen.

Voor de acht boerderijen was één tractor beschikbaar, die in onderling overleg gebruikt moest worden.

CONTROLE

Door optimaal samen te werken zou het economisch bedrijfsresultaat omhoog kunnen, althans dat was de gedachte. Om het experiment en de bedrijfsvoering goed te laten verlopen was er een tweewekelijks bezoek van een inspecteur. Bovendien moesten de boeren een weekrapport schrijven. De verslagen en resultaten werden in diverse commissies en instituten besproken.

WREVEL

Maar het liep anders. De boeren konden niet altijd met elkaar overweg. Er waren ergernissen en bijvoorbeeld ruzie om het gebruik van de tractor. Over en weer verweten de boeren elkaar dat ze zich niet aan hun afspraken hielden. Er was zelfs een boer die beweerde dat er melk uit zijn melkbussen gestolen was. Klein Korea was geboren. In die tijd speelde immers de Koreaanse Oorlog. Omdat de boeren dicht op elkaar woonden, maakten ze elkaars onhebbelijkheden van dichtbij mee. En het waren niet alleen de boeren, maar ook de boerinnen die elkaar soms het licht niet in de ogen gunden. De vrouwen vonden bovendien dat de mannen zich meer moesten laten gelden.

GESTOPT

Het experiment werd uiteindelijk gestopt. De meeste staatsboeren werden pachtboer of verhuisden naar een groter BIEB-bedrijf om alleen verder te boeren. Samenwerking werkt, maar niet altijd.

Klein Korea

Kamp Zwartemeer

MENSENHANDEN

De Noordoostpolder viel midden in de Tweede Wereld- oorlog, in 1942, droog. Maar daarmee was het werk nog lang niet gedaan. De drooggevallen gronden moesten ontgonnen worden en geschikt gemaakt worden voor de landbouw. De mechanisatie stond destijds nog in de kinderschoenen. Tractors waren er nauwelijks.
Dat betekende dat het werk door mensenhanden gedaan moest worden; duizenden mensenhanden.

DICHT BIJ HUIS WERKEN

Het reizen in die periode was ingewikkeld en tijdrovend; de verbindingen waren slecht. Daarom werden er in de polder woonbarakken gebouwd, zodat de polderwerkers vlak bij hun werk gehuisvest konden worden. Al in 1941 werd het eerste arbeiderskamp bij Blokzijl geopend. In de jaren daarna werden er in totaal 35 barakken- kampen gebouwd. In juli 1944 boden de kampen plaats aan maximaal 6.300 arbeiders. Ook op deze plek stond zo’n kamp, kamp Zwartemeer.

VAST GRONDPLAN

De arbeiderskampen hadden een vast grondplan. Elk kamp bestond uit vier barakken, die samen een ruitvorm vormden. Elke woonbarak had een wc-gebouw en een fietsenstalling. In een barak sliepen maar liefst honderd landarbeiders. In het midden van het kamp werd de keukenbarak geplaatst. Dit gebouw was tevens het kantoor van de beheerder. Daarnaast was er een gebouwtje om aardappelen te schillen en kolen op te slaan. De arbeiders konden zich ontspannen in de kantine.

SPARTAANS

De slaapvertrekken waren verre van luxueus. Een barak had tien slaapkamers. Op elke slaapkamer sliepen acht tot tien man. De arbeiders sliepen op houten britsen en een zak stro. Om zes uur in de ochtend gingen de meeste polderwerkers aan de slag. Vooral het werk op het land was zwaar. De greppels moesten immers met de hand gegraven worden. Omdat het werk zo veel van hun krachten vroeg, was goed en lekker eten heel belangrijk. Maar daar schortte het nogal eens aan. Vooral de koolsoep viel bepaald niet in de smaak.

TOCH WAT VERTIER

In de kantine kon men na het eten een kaartje leggen of biljarten. Drank en bier waren verboden. De culturele commissie organiseerde eens per week een film of een optreden van een muzikant of cabaretgroep. Het vertier was maar van korte duur want na een dag hard werken lagen de mannen meestal al rond negen uur op bed.

NOP

Veel arbeiders meldden zich vrijwillig aan voor het werk in de Noordoostpolder om zo te ontkomen aan de gedwongen tewerkstelling in Duitsland. Men dook als het ware onder in de polder. De afkorting ‘NOP’, zo werd gezegd, staat dan ook niet alleen voor ‘Noordoostpolder’ maar ook voor ‘Nederlands Onderduik Paradijs’. In november 1944 werden 1.000 mannen alsnog afgevoerd naar Duitsland.

Stijlicoon Nagele

DORPEN IN DE NOORDOOSTPOLDER

De polder viel in 1942 droog. Na de Tweede Wereld- oorlog werd gestart met de bouw van elf dorpen. Nagele was een van die dorpen. Voor Nagele werd opdracht gegeven voor de bouw van ongeveer 270 woningen, drie kerken, drie scholen, een dorpshuis, een café-hotel, zwemgelegenheid, een sportterrein en een begraafplaats. De ontwerpen van deze gebouwen waren anders dan anders.

EEN UITZONDERING

Nagele is ontworpen door het architectencollectief ‘De 8’ en ‘Opbouw’. Cornelis van Eesteren, Aldo van Eyck en Gerrit Rietveld waren onder andere de architecten. Mien Ruys en Wim Boer tekenden het groenplan en het beplantingsplan. De architecten maakten deel uit van de architectuurstroming het ‘Nieuwe Bouwen’.

Een stroming die al rond 1920 begon en zijn hoogtepunt bereikte rond 1960. De andere dorpen in de polder werden gebouwd volgens de traditionele architectuur, de ‘Delftse School’. Daardoor is Nagele uniek.

HET NIEUWE BOUWEN

Wat zijn de kenmerken van het Nieuwe Bouwen? Functionaliteit staat centraal in deze architectuurstroming, geen versieringen en niet pronken. De ‘vormentaal’ moet zuiver en eenvoudig zijn. Zodra je Nagele binnen- komt zie je dat al meteen aan de bouw van de huizen. De lijnen zijn strak. En op het eerste gezicht lijken de huizen op elkaar, maar ze verschillen in plattegrond en woningvolume. De gevels hebben een doordacht lijnen en vlakkenspel. Ook het stedenbouwkundig plan is strak.

LICHT, LUCHT EN RUIMTE

Alle huizen in Nagele, en dat is zelfs uniek voor Nederland, hebben een plat dak, dat de strakke lijnen accentueert. Bovendien hebben ze niet meer dan twee verdiepingen. De ramen zijn groot, zodat er voldoende licht is in het huis. Ook het stedenbouwkundig plan is ruim van opzet. Groen speelt daarbij een belangrijke rol. De wens was om ‘de natuur in haar volheid en vrijheid in grijpbare nabijheid van de bewoners te brengen’.

ALLES IN STIJL

Niet alleen de woningen hebben die kenmerkende stijl van het Nieuwe Bouwen, maar ook bijvoorbeeld de kerken. Ook in deze gebouwen herken je dat typerende spel van lijnen, vlakken, kruisingen en kaders. Die compositie zie je niet alleen aan de voorkant van het gebouw, maar aan alle zijden, ‘alzijdige’ architectuur.

BOUWEN

De bouw van Nagele startte in 1955. Op het paneel zie je een impressie van Nagele tijdens de bouw. Links staat een tijdelijke toren die gebruikt werd voor het filmen van de bouwwerkzaamheden. Voor de bouw werd moderne systeembouw toegepast met gebruik- making van nieuwe materialen, zoals beton. Nagele kwam tot leven en is tot op heden een nationaal en internationaal stijlicoon.