Ontwikkeling van het Zuiderzeegebied

Voordat de Afsluitdijk werd gebouwd en men begon met het droogleggen van nieuwe polders, zijn er talloze plannen opgesteld en beoordeeld. Uiteindelijk werd het ontwerp van ingenieur Cornelis Lely uitgevoerd. Na de proefpolder bij Andijk volgde de eerste grote drooglegging: de Wieringermeer. De jongste polder die werd gerealiseerd is Zuidelijk Flevoland, waar in 1967 het laatste water werd weggepompt.

Het droogleggen en geschikt maken van deze nieuwe gronden voor landbouw en bewoning gebeurde onder verantwoordelijkheid van de overheid.
Aanvankelijk verzorgde de Dienst Wieringermeer deze werkzaamheden; later nam de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP) dit over.

Het plan van Lely
Lely’s voorstel werd in 1918 vastgelegd in de “Wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee” en in 1919 gestart met de uitvoering.

Belangrijkste onderdelen van het project

1. Een dam van 2,5 kilometer tussen Noord-Holland en Wieringen (voltooid in 1924).
   De 30 kilometer lange Afsluitdijk tussen Wieringen en Friesland (gereed in 1932).
2. De aanleg en drooglegging van vijf polders:

• Wieringermeer (ca. 20.000 ha) – drooglegging 1927–1929
• Noordoostpolder (ca. 48.000 ha) – 1936–1940
• Oostelijk Flevoland (ca. 54.000 ha) – 1950–1956
• Zuidelijk Flevoland (ca. 43.000 ha) – 1959–1967
• Markerwaard (ca. 60.000 ha) – gepland 1956–2005

Organisatie van het werk

• Dienst Zuiderzeewerken (ZZW): aanleg van dijken, kanalen, wegen, gemalen, sluizen en bruggen.
• Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP): inrichting van de drooggelegde gebieden voor landbouw, stedenbouw en recreatie; bouw van dorpen, steden en boerderijen.
• Openbaar Lichaam “Zuidelijke IJsselmeerpolders”: voorlopige bestuursvorm in afwachting van reguliere gemeenten.

De Wieringermeer

In augustus 1930 kwam de polder droog te liggen. Enkele maanden later werd, ondanks het zoutgehalte van de bodem, 130 hectare rogge ingezaaid om zandverstuiving tegen te gaan. De resultaten waren zo positief dat in het voorjaar van 1931 nog eens 120 hectare zomergerst werd ingezaaid. In beide gewassen werd bovendien een mengsel van gras en klaver ondergezaaid.

Op 3 juli 1931 werd de Landbouwcultuurmaatschappij (LCM) opgericht, belast met het in cultuur brengen van de nieuwe gronden. De voorlopige Directie, ook wel “De Cultuur” genoemd, voerde het beheer. Er waren 60 bedrijfsleiders die elk circa 300 hectare onder hun hoede hadden. Vanwege het risico op verstuiving werd een kleiwoelmachine ingezet, die klei tot op twee meter diepte naar boven haalde. Deze methode was effectief maar kostbaar. Alternatieven waren het bedekken van de bodem met stro of het snel inzaaien met gras-klavermengsels.

Door de grote werkloosheid in Nederland werkten in oktober 1930 al zo’n 600 arbeiders – met de schop – aan deze werkzaamheden. Van de 14.000 kilometer greppels werd circa 80% met de hand gegraven. Gewoonlijk lag een perceel twee tot drie jaar in greppels. Als eerste gewas werd wintertarwe verbouwd, gevolgd in het tweede jaar door haver of gerst met rode klaver of luzerne als ondergewas. In het derde jaar werd deze ondervrucht het hoofdgewas en vond drainage plaats. Daarna werden de percelen verpacht.

Tussen 1938 en 1940 zijn 37 staatslandbouwbedrijven opgericht (Bedrijf in Eigen Beheer, B.I.E.B.). De Directie Wieringermeer bereikte in 1948 een personeelsbestand van 5.004 medewerkers.

Noordoostpolder

In 1941 verhuisde de Directie Wieringermeer (Noordoostpolderwerken) van Alkmaar naar Zwolle; de afdeling Cultuurtechnische Werken vestigde zich in Kampen. De ontginning kwam traag op gang door de Tweede Wereldoorlog: er was onvoldoende hout beschikbaar voor barakken en opslagplaatsen, en ook het benodigde zaaizaad was schaars. Grote landbouwbedrijven zetten steeds vaker greppelploegen in. Dankzij deze snelle machinale afwatering was in 1949 al circa 30.000 hectare klaar voor gebruik. De meeste kavels hadden een standaardafmeting van 800 bij 300 meter, wat resulteerde in bedrijven van ongeveer 24 hectare.

De mechanisatie verliep aanvankelijk moeizaam. In 1946 werden drie maaidorsmachines aangeschaft, waarmee 477 hectare werd geoogst. Dit leverde nog weinig succes op. Een jaar later was het aantal machines uitgebreid tot 37, goed voor 2.683 hectare. In 1948 werd geprobeerd het graan met 154 zelfbinders te oogsten vanwege de hoge vraag naar stro, omdat maaidorsen minder kwalitatief stro opleverden. Slecht weer dwong echter tot inzet van alle 33 beschikbare maaidorsers om het noodrijpe graan alsnog te oogsten. In datzelfde jaar deed ook de zwadmaaier (“swather”) zijn intrede in de Noordoostpolder.

Verpachting en bedrijfsgrootte
In het najaar van 1947 vond de eerste uitgifte plaats: 103 bedrijven gingen naar pioniers die zich tijdens de oorlogsjaren hadden ingezet. De uitgegeven grond bestond uit ongeveer 1% klei, 50% zware zavel, 26% lichte zavel en 18% zand. In het totale plan waren 1.254 bedrijven van 12–24 hectare opgenomen (waarvan 471 van slechts 12 hectare), 418 bedrijven van 30–48 hectare en daarnaast 350 tuinbouwbedrijven. Het Ministerie van Landbouw overwoog zelfs enkele bedrijven van 72 hectare op te zetten om de mechanisatie meer ruimte te geven. Uiteindelijk ontstonden er 1.484 landbouwbedrijven, 130 groenteteeltbedrijven, 94 fruitteeltbedrijven en 93 staatslandbouwbedrijven.

Infrastructuur en organisatie
Eind 1949 waren ongeveer 46 miljoen drainagebuizen gelegd, met nog eens 74 miljoen in planning. In 1950 beschikte het machinepark over 140 rupstrekkers, 175 wieltrekkers, 63 combines, 100 landbouwwagens, 300 trekkerploegen en 30 dorsmachines. Zowel in de Wieringermeer als in de Noordoostpolder werden vrijwel alle boerderijen ontworpen en gebouwd door de Directie Wieringermeer zelf. Plannen van externe architecten werden door de directie (onder leiding van de heer Van Eck) doorgaans niet overgenomen.

Op 15 september 1954 kreeg de Directie Wieringermeer, toen nog volop bezig in de Noordoostpolder, de opdracht om ook Oostelijk Flevoland te ontginnen. Pas in 1962 werd de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP) officieel opgericht.

Oostelijk Flevoland

Op 13 september 1956, om 13:08 uur, werd het laatste gat in de dijk van Oostelijk Flevoland gesloten. Nog diezelfde dag om 16:18 uur gingen de drie gemalen in werking. De Cultuurtechnische Afdeling van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders exploiteerde het nieuwe land vervolgens ongeveer vijf jaar lang als een groot, mobiel landbouwbedrijf van circa 18.000 hectare. Bij de keuze van gewassen lag de nadruk op een goede voorbereiding van de grond voor latere overdracht aan individuele boeren. In het bouwplan domineerden granen, koolzaad en luzerne; hakvruchten werden niet verbouwd.

Dankzij vergaande mechanisatie konden de werkzaamheden met weinig personeel worden uitgevoerd – gemiddeld één werknemer per 60 hectare. Het machinepark bestond onder meer uit 310 rups- en wieltrekkers, 80 maaidorsers, 480 graanwagens, drie installaties voor graanverwerking en een breed scala aan ontginnings- en landbouwmachines. In 1969 zag het bouwplan er als volgt uit: 32% winter- en zomertarwe, 20% zomergerst, 5% haver, 23% koolzaad, 10% luzerne, 2% grasland en 8% los verhuurd land. Op 1 januari 1969 was 46.800 hectare in cultuur gebracht; in juli van datzelfde jaar kwam daar nog 2.480 hectare bij.

De eerste gronduitgifte begon eind 1962 met 24 bedrijven. Tussen 1962 en 1976 werden in totaal 777 bedrijven toegewezen met een gemiddelde oppervlakte van 43,1 hectare, waarvoor 20.449 aanvragen waren binnengekomen. Daarnaast werden stukken land in materieelbeheer overgedragen aan verschillende onderzoeksinstellingen, waaronder:

• Stichting voor Plantenveredeling (92 hectare)
• Centraal Diergeneeskundig Instituut (393 hectare)
• Stichting Proefstation voor Akkerbouw en Groenteteelt (195 hectare)
• Instituut voor Veevoeding Onderzoek (208 hectare)
• Stichting Proefstation voor de Rundveehouderij (206 hectare)
• Instituut voor Veeteeltkundig Onderzoek (234 hectare)

Zuidelijk Flevoland

Na de voltooiing van de ringdijk rond Oostelijk Flevoland in 1956 trad een bouwpauze van ongeveer 2,5 jaar op. In totaal duurde de aanleg van de dijk 8,5 jaar. De sluiting van de dijk rond Zuidelijk Flevoland vond plaats op 18 oktober 1967; de polder viel droog op 23 mei 1968. Het nieuwe land besloeg 43.000 hectare, waarvan 10.050 hectare klei (B, code 9), 29.050 hectare klei (A, code 8) en 2.070 hectare zware zavel. Waar mogelijk werden kavels van 550 bij 1.200 meter ingericht.

De eerste uitgifte van landbouwgrond vond plaats op 9 februari 1979. Toen maakte de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders bekend wie een bedrijf toegewezen kreeg. De eerste ronde omvatte 25 akkerbouw- en 10 weidebedrijven van 35 tot 60 hectare. Van de 35 bedrijven werden er 24 (waaronder twee polderwerkers) in pacht gegeven, tien in erfpacht en één bleef onder directe exploitatie van de Rijksdienst.

Na de Wieringermeer, de Noordoostpolder en Oostelijk Flevoland vormde Zuidelijk Flevoland het laatste grote ontginnings- en inrichtingsproject van de RIJP. De Markerwaard zou oorspronkelijk het sluitstuk worden, maar doordat dit plan niet doorging, werd de afronding van de eigen dienst feitelijk het eindpunt. Op 31 december 1996 werden de resterende taken in Zuidelijk Flevoland beëindigd. Daarmee kwam ook een einde aan een organisatie die, qua veelzijdigheid, uniek was in Nederland.

In het kader van het heroverwegingsbesluit rond de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders werden enkele onderdelen geprivatiseerd:

• Het beheer en de exploitatie van de reservegronden in Flevoland gingen over naar de Stichting Beheer en Exploitatie Reservegronden Flevoland (ERF).
• Het spuitvrije akkerbouwbedrijf NZ 27 werd overgedragen aan de Stichting Beheer NZ 27.
• De exploitatie van expositieruimte De Trekvogel ging naar de Stichting Flevolandschap.

Met dank aan de www.stichtingpolderpioniers.nl